Giải thưởng Thành phố vì hòa bình được nguyên Tổng Giám đốc UNESCO là ngài Federico Mayor thành lập trong Hội nghị các thành phố HABITAT II tổ chức tại Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ) vào tháng 6/1996; sau đó được Đại hội đồng UNESCO khóa 29 thông qua vào cuối năm 1997. Giải thưởng được trao hai năm một lần cho 5 thành phố tiêu biểu đại diện cho 05 khu vực: châu Á - Thái Bình Dương, châu Phi, Trung Đông - Arab, châu Mỹ Latin - Caribbean và châu Âu.
Tiêu chí giải thưởng phải là thành phố có thành tích tiêu biểu về các lĩnh vực như: thúc đẩy đoàn kết xã hội, cải thiện đời sống Nhân dân, chống phân biệt đối xử và ủng hộ đối thoại cộng đồng; hoạt động mẫu mực trong phát triển văn hóa, giáo dục, đặc biệt là giáo dục công dân và thế hệ trẻ; giải quyết các vấn đề xã hội, các vấn đề về đô thị hóa và xử lý môi trường sinh thái. Cho tới thời điểm kết thúc (năm 2005) chỉ có 21 thành phố trên thế giới vinh dự nhận giải thưởng này.
Cuối năm 1998, khi nhận được thông báo của UNESCO, Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam đã kiến nghị với thành phố Hà Nội tham gia ứng cử Giải thưởng Thành phố vì hòa bình vào đầu năm 1999. Mặc dù xét thấy tiêu chí của giải thưởng rất cao, nhưng Hà Nội khi ấy đặt quyết tâm cao, tích cực phối hợp chặt chẽ với Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam xây dựng đề án, kế hoạch tham gia ứng cử, trình Chính phủ phê duyệt.
Sau khi được sự đồng ý của Chính phủ, Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam và thành phố Hà Nội đã khẩn trương hoàn thiện hồ sơ để gửi UNESCO. Ngày 16/7/1999, tại La Paz (thủ đô của Bolivia) Hà Nội đã vinh dự được UNESCO trao giải thưởng Thành phố vì hòa bình (đến nay Hà Nội vẫn là thành phố duy nhất của châu Á vinh dự được nhận danh hiệu cao quý này).
Cùng với Hà Nội, có bốn thành phố khác được vinh danh là: Zuk Mikael, Lebanon (khu vực Trung Đông - Arab); Timbuktu, Mali (châu Phi); Quito, Ecuador (châu Mỹ Latin và Caribbean); Delft của Hà Lan (châu Âu).
Tổng Giám đốc UNESCO đã trao Giải thưởng UNESCO Thành phố vì hòa bình cho Chủ tịch Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội gồm: Giấy chứng nhận về giải thưởng và biểu tượng cùng một ngân phiếu trị giá 25.000 USD, trước sự chứng kiến của đông đảo các nhà hoạt động văn hóa, trí thức, chính trị và giới báo chí trên khắp thế giới.